आशियातील सर्वात मोठे मातीचे धरण
जायकवाडी धरणाविषयी घ्या जाणून
जायकवाडी धरण, आशियातील सर्वात मोठ्या मातीच्या धरणांपैकी एक, महाराष्ट्रातील औरंगाबादपासून सुमारे 52 किमी अंतरावर आहे. हे अंदाजे 9,998 मीटर लांब आणि 41.30 मीटर उंच आहे, नाथ सागर जलशय नावाचा जलाशय तयार करतो ज्याची एकूण साठवण क्षमता 2909 MCM (दशलक्ष घन मीटर) आहे. मराठवाड्यातील दुष्काळी भागातील सिंचनाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी गोदावरी नदीवर २७ पाण्याचे दरवाजे असलेले धरण बांधण्यात आले. हा बहुउद्देशीय सिंचन प्रकल्प औद्योगिक घटकांना तसेच औरंगाबाद आणि आसपासच्या भागातील रहिवाशांना पाणी पुरवतो. रहिवासी आणि पर्यटक त्यांच्या कंटाळवाण्या जीवनापासून वाचण्यासाठी आणि नैसर्गिक वातावरणात भिजण्यासाठी पैठण शहराजवळील या धरणाला भेट देतात. निसर्गप्रेमी आणि पक्षीप्रेमींमध्ये हे ठिकाण विशेषतः लोकप्रिय आहे कारण नाथ सागर जलशाय आणि जवळचे जायकवाडी पक्षी अभयारण्य आणि ज्ञानेश्वर उद्यान.
हेही वाचा : आज कोठे कोठे ग्रामपंचायत निवडणुका पर पडल्या , कधी व कसा निकाल कळेल: घ्या जाणून
बीड जिल्ह्यातील जायकवाडी गावाजवळ गोदावरी नदीवर धरण बांधण्याची कल्पना सर्वप्रथम हैदराबाद राज्याच्या काळात मांडण्यात आली होती. तथापि, राज्याच्या विभाजनानंतर, योजनेत सुधारणा करण्यात आली आणि मातीच्या धरणाची जागा पैठण येथे 100 किमी वरच्या दिशेने हलविण्यात आली, ज्यामुळे दुष्काळग्रस्त मराठवाड्यातील अधिक क्षेत्रांना सिंचन करणारे मोठे कालवे निर्माण झाले. 1964 मध्ये प्रस्ताव पूर्ण झाल्यानंतर, 18 ऑक्टोबर 1965 रोजी तत्कालीन पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांच्या हस्ते पायाभरणी करण्यात आली. मुख्य अभियंता ए.ए.ए. सिद्दिकी यांच्या कौशल्याखाली कार्यान्वित झालेला हा प्रकल्प पूर्ण होण्यासाठी एक दशकाहून अधिक कालावधी लागला. अखेर 24 फेब्रुवारी 1976 रोजी तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते जायकवाडी धरणाचे उद्घाटन करण्यात आले.
41.30 मीटर उंची आणि 9998 मीटर लांबीचे जायकवाडी धरण हे आशियातील सर्वात मोठ्या मातीच्या धरणांपैकी एक आहे. गोदावरी नदीला वेढून तिचे एकूण पाणलोट क्षेत्र 21,750 चौ. किमी आणि एकूण साठवण क्षमता 2,909 दशलक्ष घनमीटर (MCM) आहे. या धरणाला एकूण 27 दरवाजे आहेत आणि नाथ सागर जलशाय या नावाने ओळखला जाणारा 350 चौरस किमी रुंद जलाशय आहे, ज्याची लांबी 55 किमी आणि रुंदी 27 किमी आहे. त्याच्या जलाशयामुळे, धरणाला नाथसागर धरण म्हणून संबोधले जाते.
हेही वाचा: हिवाळी अधिवेशनाला आजपासून सुरुवात सत्ताधारी आणि विरोधकामध्ये जुपण्याची शक्यता
जायकवाडी धरण हे महाराष्ट्र राज्यातील मराठवाडा विभागाच्या अनेक गरजा पूर्ण करण्यासाठी बांधले गेले आणि आजपर्यंत ते विविध उद्देश पूर्ण करत आहे. हा बहुउद्देशीय प्रकल्प केवळ औरंगाबाद, अहमदनगर, बीड, जालना आणि परभणी यांसारख्या दुष्काळी भागातील सिंचनासाठीच नाही तर पिण्यासाठी, औद्योगिक वापरासाठी आणि वीजनिर्मितीसाठीही पाणी पुरवतो. त्याच्या विस्तृत कालवा प्रणालीसह, धरण अंदाजे 237,452 हेक्टर शेतीयोग्य जमिनीला सिंचन प्रदान करते.